Luật Di sản Việt Nam sẽ thúc đẩy sự quan tâm của xã hội đến cổ vật lưu lạc

Sau gần một thế kỷ “lưu lạc” tại Pháp, ấn vàng “Hoàng đế chi bảo” đã trở về Việt Nam vào tháng 11/2023, sau một năm đấu giá và hoàn tất các thủ tục thông quan. Thành công này khẳng định sự hợp tác giữa Nhà nước và lĩnh vực tư để hồi hương cổ vật Việt lưu lạc khắp thế giới. Quá trình hợp tác được khởi động cách nay gần hai thập niên nhưng cho đến nay, vẫn chưa có một chiến lược cụ thể.

Một phần Kho báu triều Huế, Trésor de Huế, được bảo quản tại Monnaie de Paris. RFI / Tiếng Việt

Trả lời RFI Tiếng Việt, nhà báo - nhà nghiên cứu lịch sử Dương Trung Quốc cho rằng “trong chừng mực nào đó, sự hợp tác giữa Nhà nước với cá nhân đã được mở ra từ Luật Di sản”. Luật được Quốc Hội Việt Nam thông qua ngày 29/06/2001 và có hiệu lực từ ngày 01/01/2002.

“Trong luật này, lần đầu tiên chúng ta tôn trọng những quyền sở hữu cá nhân đối với cổ vật, tất nhiên sẽ trừ ràng buộc về một số chế tài nhất định, nhưng về căn bản là ủng hộ, kể cả việc xây dựng những bộ sưu tập hoặc là mở bảo tàng đều đã được quy định trong pháp luật. Và xu thế xã hội hóa, tức là dùng nguồn lực trong dân, để thực hiện việc này, cũng đã có. Cho nên tôi cho đó là cơ sơ pháp lý thuận lợi cho việc triển khai. Gần đây chẳng hạn, một số món được xếp vào đẳng cấp cao nhất trong hệ thống bảo vật quốc gia nằm trong bộ sưu tập tư nhân”.

Đến cuối năm 2022, Việt Nam có thêm 27 bảo vật quốc gia, nâng tổng số lên thành 250, theo số liệu được trang Lao Động trích dẫn ngày 10/03/2023, trong đó có nhiều bảo vật quốc gia được giữ trong các bộ sưu tập cá nhân. Điều này khẳng định một lần nữa vai trò của tư nhân trong việc sưu tập cổ vật và hồi hương về Việt Nam như trường hợp ấn vàng “Hoàng đế chi bảo” được nhà sưu tập Nguyễn Thế Hồng ở Bắc Ninh mua từ nhà đấu giá Pháp Millon, với giá 6,1 triệu euro (hơn 153 tỷ đồng). Nhà báo - nhà nghiên cứu lịch sử Dương Trung Quốc nhận định :

“Tôi cho rằng sự kiện vừa rồi đã đánh thức chúng ta một trách nhiệm trong vấn đề thu hồi từng bước, một cách bài bản, một cách hợp pháp, một cách phù hợp với tập quán quốc tế và đặc biệt là khai thác được nguồn lực trong dân và chúng ta có thể thu hồi được những tài sản đó. Việc này không hề xa lạ. Tôi thấy nhiều quốc gia, đặc biệt là Trung Quốc chẳng hạn, cũng là một quốc gia rất giầu di sản, cũng chịu rất nhiều thất thoát di sản. Họ có những đường đi nước bước rất bài bản. Họ thu hồi một cách rất thành công rất nhiều cổ vật của Trung Quốc ở nước ngoài, trong đó có cả cổ vật ở Việt Nam thông qua việc mua bán đồ cổ”.

Hoạt động sôi nổi của các hội sưu tầm đổ cổ, được thành lập ngay từ những năm 2000 trên khắp cả nước bắt đầu tư Hội Sưu tầm - Nghiên cứu gốm và cổ vật Thăng Long - Hà Nội ra đời năm 1999, trở thành một “cánh tay nối dài” của ngành di sản văn hóa nước nhà, theo nhận định của nguyên giám đốc bảo tàng Lịch sử Việt Nam Phạm Quốc Quân, được trang Pháp Luật trích ngày 10/03/2023. Sự kết hợp Nhà nước và nhân dân, huy động nguồn lực xã hội vào việc sưu tầm, bảo quản cổ vật được nhà sử học Dương Trung Quốc đánh giá “là một yếu tố tích cực”.

“Hiện nay, khi kinh tế trong nước đã khá hơn một chút thì đương nhiên người ta quan tâm đến văn hóa. Không ít “đại gia”, những người có tiền của, cũng tìm cách thu hồi về, hiểu trên cả hai phương diện, đưa cổ vật của người Việt Nam về Việt Nam, nhưng thứ hai, đó cũng là một phần tài sản của họ - một tài sản rất có giá trị bền vững, lâu dài. Cho nên ở đây cần phải hài hòa như thế nào lợi ích của những nhà sưu tập ấy với việc di sản đó làm tăng giá trị của nền văn hóa đất nước, của di sản của đất nước. Đấy là bài toán mà chúng ta cũng phải giải cho minh bạch”.

Một phần Kho báu triều Huế, Trésor de Huế, được bảo quản tại Monnaie de Paris. RFI / Tiếng Việt

Sau hơn 20 năm được ban hành và hơn 10 năm được sửa đổi, bổ sung, Luật Di sản Văn hóa vẫn còn có nhiều hạn chế, bất cập do một số vấn đề phát sinh trong thực tiễn. Báo Điện tử Chính phủ ngày 11/10/2023 nêu ví dụ “Luật Di sản văn hóa hiện hành chưa quy định nội dung các hoạt động, cơ chế để thu hút các nguồn lực của xã hội, huy động được sự đóng góp, tham gia của tổ chức, cá nhân trong công tác bảo vệ, khai thác, sử dụng và phát huy giá trị di sản văn hóa…”, “chưa có các quy định về chuyển quyền sở hữu đối với bảo tàng ngoài công lập đưa di vật, cổ vật có nguồn gốc Việt Nam từ nước ngoài về nước… đưa di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia đi trưng bày, nghiên cứu hoặc bảo quản ở trong nước”.

Do đó cần phải sửa đổi Luật Di sản văn hóa. Theo dự kiến, Luật (sửa đổi) sẽ được trình Quốc Hội thông qua năm 2024, tập trung sửa đổi ba nhóm chính sách lớn, trong đó có liên quan đến “hoàn thiện các quy định về huy động nguồn lực bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa”.

Cần điều tra, thống kê số cổ vật lưu lạc ở nước ngoài

Tuy nhiên, theo nhà báo-nhà sử học Dương Trung Quốc, ngoài hoàn thiện Luật, cần có một chiến lược bài bản, lâu dài để tìm hiểu, nghiên cứu, thống kê số cổ vật Việt Nam lưu lạc ở nước ngoài. Hiện làm việc cho Hội đồng Di sản Quốc gia, ông Dương Trung Quốc tiếp xúc với nhiều hội đoàn, cơ quan và cá nhân ở nước ngoài. Ông đã được xem nhiều bộ sưu tập cá nhân. Một số người nung nấu ý định đưa bộ sưu tập về trưng bày trong nước nhưng chưa có kênh nào phù hợp. Cho nên, theo ông, bộ Ngoại Giao và bộ Văn Hóa Việt Nam nên hợp tác để có được một chủ trương nhất quán.

“Số liệu rất nhiều ở bên ngoài nên cần có một cơ chế, có thể thành quỹ hay không thì tôi chưa bàn đến, nhưng ít nhất việc đầu tiên, như cá nhân tôi cũng đã có kiến nghị với cơ quan chuyên nhiệm, là phải tiến hành một cuộc điều tra hết sức khách quan, qua những hồ sơ, những biến cố lịch sử kể cả qua cộng đồng Việt Nam sống ở nước ngoài, để xem tài sản nằm ở đâu.

Nhưng cần có những cuộc điều tra thật bài bản để xem hiện nay có bao nhiêu hiện vật ra nước ngoài, nằm ở đâu, trong hoàn cảnh nào, để sau này có thể vận dụng pháp lý. Chúng ta đã thấy trên thế giới, về mặt pháp lý, nhiều quốc gia phải trả lại những cổ vật của các nước mà do xuất cảnh một cách không hợp pháp hoặc để bày tỏ tình hữu nghị hoặc quan tâm đến hoạt động văn hóa giữa các quốc gia.

Về việc đó, tôi nghĩ là nếu trên cơ sở chúng ta có được những dữ liệu đầy đủ thì việc thu hồi có thể được tiến hành một cách bài bản, phù hợp với pháp luật, phù hợp với tập quán quốc tế, đồng thời cũng tăng cường quan hệ với các nước có những báu vật của Việt Nam. Nhưng đồng thời cũng phải có chương trình đặc biệt về mặt tài chính để bên cạnh trách nhiệm của Nhà nướccòncó sự huy động của người dân, có những chính sách khuyến khích, khích lệ hoặc ưu đãi cho những việc làm này thuận lợi hơn, khích lệ người tham gia vào công việc này”.

Vại gốm thời Trần, thế kỷ XII-XIV, quà tặng từ mạnh thường quân ẩn danh cho Bảo tàng Cernuschi năm 2017, Paris, Pháp. © RFI / Thu Hằng

Hợp tác với các nước bảo quản nhiều cổ vật Việt

Quá trình hồi hương ấn vàng “Hoàng đế chi bảo” thời Minh Mạng là một trường hợp cụ thể thể hiện cho sự phối hợp giữa lĩnh vực công và tư ở Việt Nam, giữa Nhà nước Việt Nam và chính phủ Pháp để một báu vật có ý nghĩa lịch sử đối với Việt Nam được trở về cố hương. Nhà báo-nhà sử học Dương Trung Quốc cho rằng cần nhân rộng ví dụ này :

“Hiện nay chúng ta có quan hệ khá tốt với nước Pháp hay những quốc gia có quan hệ lịch sử với chúng ta mà có khả năng là các hiện vật ở trong nước được đưa đến như Nhật Bản, Hoa Kỳ. Gần đây, chúng tôi được tham dự lễ trao trả một số hiện vật của cá nhân người Mỹ. Họ thấy rằng họ không sở hữu và muốn chuyển trả cho Việt Nam. Buổi lễ được tổ chức hết sức trang trọng ở Bảo tàng Lịch sử Quốc gia. Hoặc sự hợp tác giữa Việt Nam và Pháp trong vấn đề công bố, thông tin, trao đổi lưu trữ về những cuộc trưng bày ở bảo tàng. Tôi cho đó là những biểu tượng ban đầu”.

Pháp là nơi lưu giữ rất nhiều cổ vật Việt Nam trong các bảo tàng công hoặc các bộ sưu tập tư nhân do mối quan hệ lịch sử giữa hai nước. Ví dụ tại Bảo tàng Monnaie de Paris, có bộ sưu tập tiền vàng, bạc nén được đúc từ những năm 1820-1841, gồm 150 thỏi vàng và tiền vàng, cùng với bốn nén bạc. Các Bộ sưu tập Việt Nam của Bảo tàng Cernuschi có đến 1.800 đồ vật, trong đó đại đa số thu được từ các chương trình khảo cổ tại Việt Nam thời Pháp thuộc. Bảo tàng Nghệ thuật châu Á Guimet cũng có rất nhiều cổ vật Việt Nam… Phía Việt Nam có thể hợp tác để khai thác số liệu cụ thể, đầy đủ về cổ vật Việt Nam của những cơ quan này.

“Tất nhiên đối với Nhà nước thì ưu tiên những vấn đề tạm gọi là “vĩ mô” như quan hệ ngoại giao giữa các quốc gia khác nhau trong bối cảnh này, hành xử như nào cho thuận. Nhưng quan trọng nhất là chúng ta phải dựa trên pháp luật quốc tế, tập quán quốc tế để thực hiện những mục tiêu đó. Muốn thực hiện thì phải có bài bản : Trước hết ta mất cái gì ? Mất trong hoàn cảnh nào ? Liệu chúng ta có được đòi lại hay không ? Hay chúng ta phải tìm cách mua lại, chuộc lại ? Hay có thể qua nhiều phương thức khác nhau, trong đó có vai trò của những nhà sưu tập, của người dân ? Tôi cho đấy là vấn đề cấp thiết đặt ra trong bối cảnh này.

Tôi rất tin là sau vụ việc này(ấn vàng “Hoàng đế chi bảo” trở về Việt Nam), nhất là vào thời điểm này, phía Việt Nam nói rất nhiều đến văn hóa, đến di sản. Đây cũng là cơ hội để xây dựng những hệ thống pháp lý, hệ thống chính sách, đồng thời thúc đẩy những động thái liên quan đến quan hệ quốc tế để trước hết là xem có gì ở nước ngoài, sau đó là từng bước thu hồi một cách hợp pháp, hợp lý. Tôi cho đó là tiến trình phải diễn ra. Còn rõ ràng là sau việc này, dư luận xã hội cũng đặt ra vấn đề trách nhiệm của Nhà nước”.

Đĩa Phượng hoàng, miền bắc Việt Nam, thời Hậu Lê, khoảng giữa tgế kỷ XV, được Bảo tàng Cernuschi mua năm 2016, Paris, Pháp. © RFI / Thu Hằng