Trên nguyên tắc Hiệp định Thương mại-Đầu tư Xuyên Đại Tây Dương giữa Mỹ và Liên Hiệp Châu Âu hoàn tất vào cuối năm 2015. Mục tiêu đó còn xa vời. Các vòng đàm phán được diễn ra trong vòng bí mật. Hiếm có hiệp định tự do mậu dịch nào gây nhiều tranh cãi như TTIP.
Nhìn từ châu Âu, phe ủng hộ, xem hiệp định đó là đòn bẩy mở ra thị trường rộng lớn của Hoa Kỳ. Bên chống đối lo ngại các đại tập đoàn của Mỹ áp đặt luật chơi với 500 triệu người tiêu dùng của Châu Âu, phá hỏng các chuẩn mực về xã hội, môi trường trên Lục địa Già.
TTIP là gì và đâu là những chủ đề gây tranh cãi giữa hai bờ Đại Tây Dương ? Những thành phần nào đang trông đợi Hiệp định Thương mại Đầu tư này như một chiếc đũa thần để đem lại tăng trưởng và vì sao nhiều tổ chức từ các đảng phái chính trị đến hội đoàn lại xem TTIP như một mối đe dọa tiềm tàng ? Thực hư về triển vọng kinh tế của hiệp định TTIP ?
Lợi ích của TTIP : từ lý thuyết đến thực tế
Dự án thành lập một khu vực tự do mậu dịch Âu Mỹ đã phôi thai từ những năm 1990 nhưng sau nhiều lần thất bại, mãi đến tháng 6/2013 Liên Hiệp Châu Âu và Hoa Kỳ mới bắt đầu đàm phán về Hiệp định TTIP mà mục tiêu sau cùng là để hướng tới một thị trường rộng lớn với 820 triệu người tiêu dùng. Đến nay, gần một chục vòng đàm phán vừa qua đều được mệnh danh là những « trận đấu» bất phân thắng bại.
Mỹ và Liên Hiệp Châu Âu kiểm sóat hơn một nửa tổng sảm phẩm toàn cầu, bảo đảm hơn 2/3 các hoạt động thương mại quốc tế. Thống kê của Bruxelles cho thấy, một khi đi vào hoạt động, nhờ xóa bỏ các hàng rào quan thuế và phi quan thuế, châu Âu hàng năm thu về được thêm gần 120 tỷ euro, tương đương với 0,9 % GDP của toàn khối 28 nước trong Liên hiệp. Kèm theo đó là ít nhất hai triệu công việc làm được tạo thêm nhờ TTIP.
Ngoài vế thương mại, TTIP còn nhằm bảo vệ các nhà đầu tư khi họ trực tiếp bỏ vốn vào thị trường ở bên kia Đại Tây Dương. Căn cứ vào số liệu của Viện thống kê châu Âu Eurostat năm 20013, tổng trao đổi mậu dịch hai chiều giữa châu Âu và Mỹ lên tới hơn 670 tỷ đô la. Tổng đầu tư trực tiếp nước ngoài giữa hai khối đạt hơn 1.000 tỷ. Hoa Kỳ là khách hàng quan trọng nhất của Liên Hiệp Châu Âu chiếm 17 % tổng kim ngạch xuất khẩu của khối và là nguồn cung cấp đứng hàng thứ ba (11 %) cho Liên hiệp, sau Trung Quốc và Nga.
Trừ một vài ngoại lệ, như xe hơi hay nông phẩm, trung bình châu Âu ấn định thuế nhắm vào hàng nhập khẩu từ Hoa Kỳ là 5,2 %, cao hơn hạn ngạch thuế của Mỹ nhắm vào hàng châu Âu 2 điểm. Do vậy trong mắt các nhà bảo vệ TTIP điều quan trọng hơn cả là Bruxelles và Washington cùng áp dụng các chuẩn mực phi quan thuế. Khi có cùng những luật chơi chung, mỗi bên sẽ giảm được rất nhiều phí tổn hành chính hay về thủ tục pháp lý.
Theo một công trình nghiên cứu gần đây, vì các chuẩn mực phi quan thuế và tùy theo mặt hàng, châu Âu phải chịu một khoản tốn kém dao động từ 20 đến 56 % khi nhập hàng vào thị trường Mỹ. Thiệt hại đối với các tập đoàn muốn xuất khẩu vào thị trường châu Âu cũng tương tự. Chính vì vậy thống kê của Eurostat cho thấy xóa bỏ được các hàng rào thuế quan và phi thuế quan, sẽ thúc đẩy đầu tư và mậu dịch hai chiều tăng mạnh.
Một lợi điểm khác được các nhà bảo vệ TTIP nêu lên là với Hiệp định Thương mại và đầu tư Xuyên Đại tây Dương, Mỹ sẽ phải bảo đảm luật chơi công bằng khi các cơ quan của nhà nước gọi thầu. Đâu đó luật “Buy American Act” sẽ được mất hiệu lực.
Nhưng tất cả vấn đề nằm ở chỗ : Thứ nhất không có gì bảo đảm Hoa Kỳ sẽ xóa bỏ luật bắt buộc các cơ quan nhà nước Mỹ ưu tiên cho các tập đoàn quốc gia. Hiện tại châu Âu đã cởi trói đến 90 % lĩnh vực công cộng. Tỷ lệ đó ở bên kia Đại Tây Dương là 32 %.
Vấn đề thứ nhì nằm ở chỗ Bruxelles và Washington không dễ xóa bỏ các hàng rào phi quan thuế, bởi chúng liên quan trực tiếp đến vấn đề quota, đến các chuẩn mực về hành chính, luật pháp - luật đầu tư, luật lao động, luật tài chính- về y tế, về môi trường … của châu Âu và Mỹ. Vấn đề lại càng nổi cộm hơn trong các lĩnh vực như nông nghiệp, văn hóa, sở hữu trí tuệ.
Theo nghiên cứu của Centre for Economic Policy Research CEPR, một cơ quan trực thuộc Liên Hiệp Châu Âu trong trường hợp Mỹ giảm 10 % hàng rào phi quan thuế, GDP của khối châu Âu từ nay đến năm 2027 tăng thêm 68 tỷ đô la mỗi năm, tương đương với 0,04 % GDP của toàn khối.
Tựu chung, những hứa hẹn về tăng trưởng và khả năng tạo công việc làm cho người dân Châu Âu thấp hơn nhiều so với những thống kê của Bruxelles. Bản thân người Mỹ cũng rất thận trọng với TTIP.
Bình mới rượu cũ
Ngoài những tranh cãi về thực hư của lợi ích TTIP có thể đem lại cho người dân hai bên bờ Đại Tây Dương, tới nay đàm phán giữa châu Âu và Mỹ bị kẹt trên ba điểm.
Điểm thứ nhất là tính bí mật của các vòng đàm phán. Dù đã được khởi động từ tháng 6/2013 nhưng cho đến tận tháng 5/2014, tức sau 5 đợt thảo luận, mỗi lần các bên đều họp kín với nhau. Công luận không được biết đôi bên bàn thảo những gì và diễn tiến của các cuộc thương lượng đi tới đâu, mỗi bên nhượng bộ đối phương về những vế nào trong chương trình đã đề ra.
Tệ hơn cả là Ủy ban châu Âu đàm phán với phía Hoa Kỳ nhân danh 28 nước thành viên trong Liên hiệp nhưng theo lời nghị viên châu Âu người Bỉ, đại diện cho cánh Dân chủ Tự do, Gérard Deprez, chỉ có một số rất ít chính trị gia của các nước liên quan được thông báo về nội dung :
« Thoạt đầu, Nghị viện châu Âu thậm chí còn không biết rõ là các thành viên trong khối đã đồng ý để Ủy ban châu Âu đàm phán những gì với phía Mỹ. Đó là điều không thể chấp nhận được. Thế rồi từng bước, Bruxelles hé lộ cho một số rất ít nghị viên các bên thương lượng với nhau những gì. Nhưng phải nói là có rất ít người biết rõ nội dung đàm phán và tới nay đó vẫn là một bí mật được các nhà ngoại giao giữ kín.
Tuy nhiên tôi xin lưu ý hai điểm : Liên Hiệp Châu Âu có sức mạnh rất lớn về mặt thương mại, tự trói mình với TTIP sẽ rất bất lợi cho khu vực xuất khẩu. Điểm thứ nhì : tôi không một chút nào tin tưởng vào những dự phóng về viễn cảnh tăng trưởng do hiệp ước TTIP đem lại. Đơn giản là vì bản thân chúng ta cũng không biết là trong TTIP gồm có những gì ».
Trong bài tham luận vào năm 2013, Lori M. Wallach giám đốc của tổ chức phi lợi nhuận chuyên bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng, Public Citizen’s Global Trade Watch đã ghi nhận : vào năm 1995-1997, 29 thành viên Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế bí mật đàm phán về một Hiệp định Đầu tư Đa phương – MAI. Nhưng dự án đó đã chết yểu khi nội dung của thỏa thuận được phơi bày ra công chúng.
Gần 20 năm sau, một hiệp định đầu tư khác được cho ra đời, lần này là giữa Liên Hiệp Châu Âu với Mỹ. Nhưng đó chẳng qua chỉ là « bình mới, rượu cũ » bởi theo lời tác giả, dự án MAI hay TTIP cũng chỉ nhằm tiến tới một khu vực tự do mậu dịch chung mà ở đó các quốc gia tham dự phải tuân thủ luật chơi do các đại tập đoàn Âu Mỹ áp đặt. Chính vì muốn tương lai của hiệp định TTIP tươi sáng hơn số phận hẩm hiu của Hiệp định Đầu tư Đa phương mà cả Washington lẫn Bruxelles đều giữ nội dung đàm phán trong vòng bí mật hay cùng lắm thì cũng chỉ thông tin nhỏ giọt.
Trong tất cả các thỏa thuận để tiến tới một khu vực tự do mậu dịch, mỗi thành viên đều cam kết « điều chỉnh luật nội điạ để phù hợp với khung pháp lý mới ». Sẽ không có một ngoại lệ nào cho các vấn đề như từ an toàn thực phẩm đến bảo hiểm lao động, từ chính sách xã hội đến vấn đề bản quyền, từ vế y tế công cộng đế các chuẩn mực về môi trường …
Thế lực của các tập đoàn quốc tế
Quan ngại thứ nhì của các phe chống đối Hiệp định Thương mại Đầu tư Xuyên Đại Tây Dương liên quan đến nguy cơ các đại tập đoàn đa quốc gia nhân danh quyền lợi của các nhà đầu tư để áp đặt luật chơi lên một số quốc gia, như trình bày sau đây của nghị viên châu Âu người Pháp đại diện cho đảng Xanh, Yannick Jadot :
« Phe ủng hộ hiệp ước nhấn mạnh rằng TTIP sẽ đem lại tăng trưởng cho cả đôi bên. Trong giả thuyết lạc quan nhất, các công trình nghiên cứu cho thấy hiệp ước này sẽ giúp GDP của Liên Hiệp Châu Âu tăng thêm lên được khoảng 0,03 % một năm. Một công trình nghiên cứu khác của Mỹ nêu lên khả năng 600.000 công việc làm bị de dọa. Đành rằng có một số người nói tới liên đới Âu Mỹ để làm đối trọng với các nền kinh tế đang lên, những quốc gia đó không có cùng những chuẩn mực như Âu, Mỹ. Thế nhưng TTIP có đề cập đến những vấn đề như môi trường, luật lao động hay về chính sách chống các thiên đường thuế khóa, về tỷ giá hối đoái giữa euro với đô la hay không ? Câu trả lời là không ».
Mỹ đòi xuất khẩu khí đá phiên sang châu Âu. Chúng ta cũng biết là giá đồng đô la mang yếu tố quyết định đối với thương mại của thế giới. TTIP thực ra đang thảo luận về những chuẩn mực liên quan trực tiếp đến đời sống xã hội của hàng trăm triệu dân trong Liên Hiệp Châu Âu. Nhưng tiếc là thành phần này lại không có tiếng nói và thậm chí là cũng không được thông tin xem là các phái đoàn đàm phán đang thương lượng những gì với phía Hoa Kỳ. Người dân châu Âu không được thông tin là TTIP một khi đi vào hoạt động sẽ ảnh hưởng như thế nào đến đời sống của họ. Thỏa thuận này chẳng qua chỉ có lợi cho các đại tập đoàn đa quốc gia ».
Nghị viên châu Âu Patrick Le Hyaric của đảng mặt trận cánh tả Pháp nói rõ hơn :
« Chính các đại tập đoàn đa quốc gia chủ xướng mở ra đam phàn về TTIP cũng như từ phía một số các thầnh phần luôn khẳng định là Âu Mỹ cần liên kết để bảo vệ quyền lợi của các nước Tây phương trước đà vươn lên của các quốc gia đang phát triển. Nhưng theo tôi logic của vấn đề khá đơn giản là vào lúc kinh tế thế giới ngày càng khó khăn, ‘chiến tranh kinh tế’ gia tăng cường độ và sự cạnh tranh giữa các nền kinh tế trở nên gắt gao hơn thì đã nẩy sinh ra Hiệp ước Thương mại và Đầu tư Xuyên Đại Tây Dương ».
Trong trường hợp một quốc gia ký kết vào hiệp định TTIP không tuân thủ luật chơi chung sẽ bị kiện ra toà theo như nguyên tăc của điều luật ISDS – Investor- State Dispute Settlement. Vẫn tổ chức bảo vệ quyên lợi của người tiêu dùng Public Citizen’s Global Trade Watch dóng lên tiếng chuông báo động : nhờ các thỏa thuận thương mại của Mỹ mà 400 triệu đô la tiền túi của các công dân Hoa Kỳ đã lọt vào tay các đại tập đoàn. Đó là chưa kể những vụ kiện mà các bên nguyên đơn đòi bồi thường thiệt hại hàng tỷ đô la.
Tính tới năm 2013 có hơn 3.000 tập đoàn của châu Âu qua sự hiện diện của 24.000 chi nhánh hoạt động trên lãnh thổ Hoa Kỳ. Ngược lại thì có tới 14.400 hãng Mỹ mở hơn 50.000 cơ sở hoạt động tại Lục địa Già. Với TTIP các vụ kiện trên cơ sở điều luật ISDS và cần đến một tòa án trọng tài chắc chắn sẽ rất thường xảy ra. Trong trường hợp một quốc gia thua kiện, gánh nặng bồi thường cho các công ty quốc tế sẽ đè nặng lên túi tiền của người dân !
Khả năng một nhà nước bị kiện ra trước một tòa án trọng tài vì không bảo đảm công bằng cho các nhà đầu tư nước ngoài đến hoạt động chính là khúc mắc thứ ba trong tiến trình đàm phán về TTIP. Nguyên tắc một nhà nước có thể bị kiện trước một tòa án trọng tài gây rất nhiều tranh cãi trong nội bộ Liên Hiệp Châu Âu và cũng chính là yếu tố quan trọng nhất khiến tiến trình đàm phán về TTIP sa lầy.
Theo quan điểm của bà Lori Wallach giám đốc điều hành tổ chức Public Citizen’s Global Trade Watch nguyên tắc ISDS mà phía Mỹ rất thiết tha, không có tính chính đáng. Bởi ban đầu điều khoản đó được đề ra nhằm tránh để một tập đoàn Mỹ bị một chính quyền độc tài tịch thu tài sản. Nhưng Liên Hiệp Châu Âu không là những chế độ độc tài.
Nhìn rộng ra hơn, TTIP theo nhãn quan của giáo sư kinh tế Alexandre Delaigue giảng dậy tại đại học Liile và trường Võ Bị Saint Cyr, không hơn không kém là một công cụ để các đại tập đoàn đa quốc gia tiến thêm một bươc trên con đường toàn cầu hóa vào lúc cơ chế của tổ chức thương mại thế giới đã hoàn toàn bị tê liệt. Vòng đàm phán Doha trong nhiều năm qua đã dậm chân tại chỗ.
Thư TinHãy nhận thư tin hàng ngày của RFI: Bản tin thời sự, phóng sự, phỏng vấn, phân tích, chân dung, tạp chí
Đăng ký